هر سال، دهم نوامبر به عنوان «روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه» یادآور نقش تعیین‌کننده علم در ساختن جهانی ایمن‌تر، عادلانه‌تر و پایدارتر است. یونسکو با نام‌گذاری این روز، بر این باور تأکید دارد که علم نه صرفاً ابزاری برای پیشرفت فناورانه، بلکه بستری برای ارتقای صلح، امنیت انسانی و توسعه پایدار است. در شرایطی که جهان با بحران‌های پیچیده‌ای چون تغییرات اقلیمی، بلایای طبیعی، درگیری‌های انسانی و چالش‌های سلامت عمومی روبه‌رو است، نقش علم و دانش در کاهش ریسک، تصمیم‌سازی آگاهانه و ارتقای تاب‌آوری بیش از هر زمان دیگر برجسته شده است. در این میان، نهادهایی مانند جمعیت هلال احمر، در خط مقدمِ تبدیل دانش به عمل قرار دارند؛ جایی که علم مستقیماً در خدمت انسانیت قرار می‌گیرد.
علم و مدیریت بحران؛ از نظریه تا عمل
علم در مدیریت بحران صرفاً به معنای فناوری یا ابزار نیست؛ بلکه مجموعه‌ای از روش‌ها، داده‌ها و تجارب مستند است که تصمیم‌های مؤثر را ممکن می‌سازد. در ساختار جمعیت هلال احمر، علم به شکل‌های مختلفی حضور دارد: از مطالعات ریسک و مخاطرات تا آموزش‌های تخصصی امدادگران، از سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی برای پایش مناطق آسیب‌پذیر تا مدل‌های هشدار زودهنگام و تحلیل داده‌های میدانی در هنگام بحران. این فعالیت‌ها نشان می‌دهد که مدیریت بحران امروز، بیش از هر زمان دیگر به تکیه بر دانش سازمانی و علمی نیاز دارد؛ دانشی که بتواند میان پیشگیری، پاسخ و بازسازی پیوند برقرار کند. به بیان دیگر، بحران‌ها تنها در لحظه وقوع معنا نمی‌یابند؛ بلکه از پیش از حادثه، با آمادگی و آموزش و پس از آن با بازسازی علمی و مستند ادامه می‌یابند. در این چرخه، علم نقشی محوری دارد؛ زیرا بدون داده و تحلیل علمی، تصمیم‌ها مبتنی بر تجربه‌های پراکنده و گاه احساسی خواهند بود.
نقش جمعیت هلال احمر در بهره‌گیری از علم
جمعیت هلال احمر به عنوان نهادی انسان‌دوست و ملی، از دیرباز مأموریت خود را بر سه اصل کلیدی استوار کرده است: امداد و نجات مؤثر، توانمندسازی جوامع و ارتقای تاب‌آوری ملی. تحقق هر سه هدف بدون پشتوانه علمی ممکن نیست. در سال‌های اخیر، همکاری نزدیک این جمعیت با دانشگاه‌ها، مراکز پژوهشی و نهادهای فناوری اطلاعات، مسیر تازه‌ای را برای تصمیم‌سازی مبتنی بر شواهد گشوده است. ایجاد بانک‌های داده بحران، استفاده از فناوری‌های پیشرفته در مدیریت عملیات امدادی، تدوین استانداردهای ملی امداد و اجرای پژوهش‌های اجتماعی درباره رفتار جامعه در بحران‌ها از جمله دستاوردهای علمی این رویکرد است.
در کنار این اقدامات، نقش سازمان‌های مردم‌نهاد و داوطلب‌محور نیز بسیار برجسته است. این نهادها با بهره‌گیری از دانش بومی و ظرفیت‌های اجتماعی، به تحقق مفهوم «علم شهروندی» کمک می‌کنند؛ مفهومی‌که در آن مردم نه فقط دریافت‌کنندگان خدمات، بلکه مشارکت‌کنندگان در تولید و بکارگیری دانش هستند. حضور داوطلبان آموزش‌دیده و آگاه در عملیات امدادی، نمونه‌ای روشن از پیوند علم، مردم و توسعه است.
مدیریت دانش؛ زیرساخت یادگیری و بهبود مستمر
در دنیای امروز، سازمان‌های امدادی تنها با تکیه بر تجربه‌های گذشته نمی‌توانند به‌روز بمانند. «مدیریت دانش» پاسخ این نیاز است. مدیریت دانش به معنای نظام‌مند کردن فرآیند جمع‌آوری، مستندسازی، اشتراک و به‌کارگیری تجربه‌ها و اطلاعات است. در جمعیت هلال احمر، مدیریت دانش می‌تواند به شکل‌های گوناگون اجرا شود:
مستندسازی عملیات و استخراج «درس‌های آموخته‌شده» پس از هر حادثه، ایجاد بانک دانش بحران و اشتراک اطلاعات بین واحدها و شعب استانی، برگزاری نشست‌های تخصصی برای تبادل تجربه میان امدادگران و پژوهشگران و همکاری با مراکز علمی‌برای تحلیل داده‌های میدانی و ارائه راهکارهای کاربردی. این رویکرد موجب می‌شود تصمیم‌ها علمی‌تر، عملکردها دقیق‌تر و پاسخ‌ها کارآمدتر باشند. از سوی دیگر، مدیریت دانش سبب می‌شود که سرمایه فکری و تجربی جمعیت در طول زمان حفظ شود و به نسل‌های بعدی منتقل گردد.
علم، صلح و توسعه در نگاه هلال احمر
یونسکو در تعریف خود از علمِ صلح‌آفرین تأکید می‌کند که «علم باید به عنوان کالای عمومی و در خدمت منافع مشترک بشریت به کار گرفته شود». این رویکرد با اصول هفت‌گانه نهضت بین‌المللی صلیب سرخ و هلال احمر کاملاً هم‌راستا است. اصولی چون بشر‌دوستی، بی‌طرفی، استقلال، خدمات داوطلبانه، وحدت و جهان‌شمولی، چارچوبی اخلاقی برای فعالیت‌های علمی در عرصه امداد فراهم می‌کنند. وقتی پژوهش‌ها و داده‌ها در خدمت انسان و بدون پیش‌داوری مورد استفاده قرار گیرند، اعتماد عمومی تقویت می‌شود. اعتماد، زیربنای صلح اجتماعی است و هنگامی‌که خدمات امدادی با دقت علمی و مدیریت دانشی ارائه شوند، جامعه سریع‌تر از بحران عبور می‌کند و مسیر توسعه پایدار هموار می‌شود.
در واقع، مدیریت دانش در نهادهای امدادی نوعی سرمایه‌گذاری برای صلح است. زیرا هر تجربه ثبت‌شده، هر داده مستند و هر آموزش علمی، به کاهش اضطراب جمعی و افزایش توان بازیابی جامعه پس از بحران کمک می‌کند. به بیان دیگر، صلح تنها نتیجه گفت‌وگوهای سیاسی نیست؛ گاهی از دل دانش و یادگیری مشترک زاده می‌شود.
توسعه پایدار بر پایه علم و تاب‌آوری
توسعه پایدار بدون امنیت انسانی معنا ندارد و امنیت انسانی بدون آمادگی علمی در برابر بحران‌ها قابل تحقق نیست. از این رو، یکی از وظایف نهادهایی مانند جمعیت هلال احمر، تبدیل علم به عامل توانمندسازی جامعه است. آموزش علمی داوطلبان، توسعه فناوری‌های امدادی، ترویج فرهنگ ایمنی در مدارس و جوامع محلی و مشارکت در پروژه‌های بین‌المللی پژوهشی از مصادیق این مأموریت هستند. با بهره‌گیری از علم، جامعه می‌تواند از رویکرد واکنشی به رویکرد پیش‌نگر حرکت کند؛ یعنی به جای تمرکز صرف بر پاسخ به بحران، بر پیشگیری، آمادگی و کاهش آسیب‌ها متمرکز شود. این تغییر نگرش، همان گذار از «امداد اضطراری» به «توسعه تاب‌آور» است.
پیشنهادهایی برای آینده
برای تقویت نقش علم در خدمت صلح و توسعه در چارچوب مأموریت جمعیت هلال احمر، می‌توان چند اقدام کلیدی را مورد توجه قرار داد:
• ایجاد شبکه ملی مدیریت دانش بحران: بستری برای گردآوری، تحلیل و اشتراک داده‌های عملیاتی، پژوهش‌ها و تجارب امدادی
• توسعه همکاری علمی‌با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی: در زمینه‌های فناوری‌های نوین امداد، تحلیل داده‌های بحران، علوم رفتاری و اجتماعی
• ترویج علم شهروندی: جلب مشارکت داوطلبان و جوامع محلی در جمع‌آوری داده، پایش خطرات و ارائه بازخورد
• استفاده از فناوری‌های نوین: بهره‌گیری از هوش مصنوعی، سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی و داده‌های باز برای پیش‌بینی و کاهش ریسک
• ارزیابی علمیِ اثرگذاری برنامه‌ها: سنجش نتایج عملیات و آموزش‌ها بر اساس شاخص‌های علمی و ارائه گزارش‌های شفاف
• تقویت فرهنگ یادگیری سازمانی: آموزش مستمر، اشتراک تجربه‌ها و حمایت از پژوهش‌های میدانی در داخل سازمان
جمع‌بندی: علم، وسیله‌ای برای خدمت به انسان‌ها
روز جهانی علم در خدمت صلح و توسعه فرصتی است برای بازنگری در این پرسش که «علم برای چه و برای که» به کار گرفته می‌شود. در نگاه جمعیت هلال احمر، علم ابزاری برای قدرت نیست؛ بلکه وسیله‌ای برای خدمت، نجات و توانمندسازی انسان‌هاست. زمانی که دانش در خدمت انسانیت قرار گیرد، علم و صلح دو روی یک سکه خواهند بود و توسعه، نتیجه طبیعی این هم‌افزایی است. به همین دلیل، ارتقای فعالیت‌های علمی در حوزه مدیریت بحران، توسعه نظام مدیریت دانش و تقویت همکاری با نهادهای علمی و مردمی، باید در صدر اولویت‌های آینده قرار گیرد؛ زیرا جامعه‌ای که می‌آموزد، مستند عمل می‌کند و تجربه‌های خود را به دانش تبدیل می‌سازد، جامعه‌ای است که در برابر بحران‌ها مقاوم‌تر، در مسیر توسعه پایدارتر و در مسیر صلح انسانی‌تر گام برمی‌دارد.